Y Blynyddoedd Cynnar
Daw’r sôn cyntaf am Fand Pres Pontarddulais ym mis Awst 1873 yn y ‘South Wales Daily News’: “Pontardulais Brass Band led a parade of the Llanelly District, Merthyr Unity ‘Philanthropic Order’.” Yn bresennol roedd tair adran o’r trefn hwn, a oedd dan arweiniad tri band gwahanol; Pontarddulais (a arweiniodd gyfrinfeydd Bee o Gaerfyrddin, Llanelli Canolog, Merlin Ffyddlon, Rhosyn o Glandafen a Bee o Lliedi), Band Pres Treforris a Band Pres Llangennech. Roedd yn ddigwyddiad fawr gan bob cyfrif ac mae’r papur yn adrodd am “grand turnout”, gyda’r gorymdeithwyr eu hunain yn cynnwys tua 700 o bobl. Ar ôl gorymdeithio o amgylch y strydoedd, daeth yr orymdaith i ben yn y parc (yn debygol People’s Park, Llanelli, er nad yw’r papur newydd yn dweud hynny), lle rhoddwyd anerchiadau gan Barchedigion a Ficeriaid lleol, gyda’r bandiau’n chwarae alawon rhyngddynt.
Roedd y mudiad bandiau pres hefyd yn fyw ac yn iach ym mhentref cyfagos yr Hendy. Agorodd gweithiau Tuplat yr Hendy ym 1866 ac erbyn 1873 roeddent wedi sefydlu ‘Band Pres Gweithiau Tunplat yr Hendy’. Mae papurau newydd yr amser yn adrodd bod y band wedi cymryd rhan mewn cyngherddau, gorymdeithiau a hyd yn oed yn darparu’r gerddoriaeth ym mhriodas Rheolwr Gweithfeydd Tunplat yr Hendy – gan arwain gorymdaith rhwng 600 a 700 o weithwyr y gwaith tun a phlant ysgol lleol o Ystafell Ddarllen yr Hendy drwodd y pentref. Cyflwynwyd corned arian i’r band am eu cyfraniad at y diwrnod, ar ran Mr Letcher, y priodfab, a ddenodd “great cheers” gan y dorf.
Cymerodd Band yr Hendy ran hefyd mewn o leiaf ddwy orymdaith yn ystod 1873, y ddau yn cychwyn yn yr Hendy ac yn gwneud eu ffordd trwy bentref cyfagos Pontarddulais – yn wir ar Lungwyn 1873 gorymdeithiodd dau fand trwy Pontarddulais – bandiau pres yr Hendy a Pontyberem. Mae papur newydd y Cymro yn ysgrifennu, ar ôl yr orymdaith “in the evening both bands met together on the square opposite the Black Horse and regaled the inhabitants with music, such has not been heard here for a long time ”. Pam y gallwch chi ofyn a ydych chi’n cael hanes Band Pres yr Hendy pan mai hanes Band Tref Pontarddulais yw hwn? Darllenwch ymlaen … efallai bod achos o hunaniaeth anghywir! O ystyried bod bandiau pres yr oes yn gorymdeithio ar dywarchen Pontarddulais, ac nid oes unrhyw sôn arall am Fand Pres Pontarddulais tan ryw 12 mlynedd yn ddiweddarach, mae’n ymddangos yn debygol mai’r band a gymerodd ran yn gorymdaith Llanelly oedd Band Pres yr Hendy mewn gwirionedd, a nid Pontarddulais. Ysywaeth, mae’n ymddangos bod ein hen gystadleuwyr wedi ein pipio i’r post a chael band pres 12 mlynedd da cyn i Fand Pres Pontarddulais gael ei eni.
Cynhaliwyd y cyngerdd cyntaf wedi’i ddogfennu a gymerodd Band Pres Pontarddulais ran ynddo yn y Neuadd Gyhoeddus, Pontarddulais ym mis Awst 1885. Roedd yn gyngerdd budd i Gôr Unedig Pontarddulais, i godi arian iddynt fynd a chystadlu yn y brif gystadleuaeth gorawl yn Eisteddod Llandeilo ym mis Medi y flwyddyn honno. Hefyd yn “rendering selections” yn y cyngerdd roedd Band Drymiau a Fife Pontarddulais, wrth gwrs y Côr Unedig a hefyd côr Capel yr Hope. Mae’r South Wales Daily News ar 14eg Medi, 1885 yn adrodd: “The rendering of ‘Bendigedig’ by the Hope Chapel Choir (Hugh Evans, leader), and of ‘Worthy is the Lamb’ by the United choirs (Mr Jeffreys, conductor), reacted great credit on their trainers. The Pontardulais brass and fife bands, under the leadership respectively of Messrs Morris and Jones, rendered selections remarkably well ”. Adroddwyd bod y gynulleidfa wedi bod yn fawr ac yn frwdfrydig.
Mr David Morris, (“Dewi Hefin”) oedd ‘arweinydd’ y Band Pres ar yr adeg hon. Roedd yn siaradwr Cymraeg ac yn byw yn Prospect Place a/neu Forest Road. Roedd yn 31 oed ym 1885 a chafodd ei gyflogi fel Rholer yng Ngwaith Tinplat Cambria ym Mhontarddulais (agorwyd ym 1876). Dywedwyd bod Mr Morris yn gerddor medrus, yn arweinydd llwyddiannus ‘Cymanfa’ ac yn ddyfarnwr eisteddfod adnabyddus. Roedd hefyd yn Weinidog Lleyg Bedyddwyr ac yn adnabyddus iawn yng nghylchoedd criced De Cymru.
Ni wyddys pwy oedd aelodau’r band ar yr adeg hon ac ymhle (ac os!) ymarferodd y band – nid yw’n gam rhy fawr i feddwl tybed, yn debyg i Band yr Hendy, fod Band Pontarddulais yn cynnwys gweithwyr o’r Gweithiau Tinplat niferus ym Mhontarddulais bryd hynny. Efallai y daeth Mr Morris o hyd i leoliad addas yn y gweithiau i’r band ymarfer? (Roedd Band Pres yr Hendy eisoes wedi caffael Ystafell Ymarfer yn, neu’n agos i’w Gwaith Tunplat!). Wrth edrych ar fap o safleoedd yr hen weithiau tunplat ym Mhontarddulais mae’n edrych fel bod hen Waith Cambria yn sefyll yn agos at, neu ar y safle lle mae Tesco heddiw – dim ond hop, sgip a naid o Ystafell Ymarfer presennol Band Tref Pontarddulais, sy’n sefyll ar safle hen Waith Tun Clayton oddi ar Station Road. Mae’n ddoniol meddwl, pan fydd Band Tref Pontardulais yn chwarae carolau Nadolig yn Tesco, y gallent fod yn chwarae yn yr union fan y cychwynnodd y band 132 o flynyddoedd ynghynt!
